تاثیر تشویق و تنبیه بر کودک

جام جم: تا به حال فکر کرده‌اید بچه‌ها چه زمانی و از چه کسانی برخوردهای خوب و بد را می‌آموزند؟ آیا آنها از همان زمانی که متولد می‌شوند، خوبی و بدی را تشخیص می‌دهند یا کسی باید این مفاهیم را به آنها آموزش دهد؟ چگونه باید بچه‌ها را با کارهای خوب آشنا کنیم تا به حفظ سلامت روحی آنها نیز کمک شود؟

 

 

دکتر الهام شیرازی، فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با «جام‌جم» با اشاره به این که بچه‌ها وقتی متولد می‌شوند اصول اخلاقی و رفتاری را نمی‌شناسند و آموزش این مفاهیم وظیفه بزرگ‌ترهاست، توضیح می‌دهد: تربیت به این معنی است که بزرگ‌ترها به کودک کمک کنند، رفتارهای صحیح را که براساس اصول انسانی، ارزشی و اخلاقی تعریف می‌شود، یاد بگیرد.

 

این پزشک متخصص با اشاره به این که بزرگ‌ترها ابتدا باید رفتارهای صحیح را به کودک آموزش دهند، یادآور می‌شود: بزرگ‌ترها و مسوولان کودک در هر مکانی باید به رفتارهای او واکنش نشان دهند تا متوجه خوب یا بد بودن کارهایش بشود.

 

کدام کار خوب است، کدام بد؟

 

متاسفانه خیلی از پدر و مادرها تصور می‌کنند انجام کارهای خوب وظیفه کودک است و به همین دلیل نیازی به تشویق او نمی‌بینند.

 

دکتر شیرازی با بیان این که پدر و مادر باید کارهای خوب کودک را مورد توجه قرار دهند، می‌گوید: زمانی که کودک کار خوبی انجام می‌دهد، پدر و مادر باید رضایت خود را نشان دهند و دلیل خوب بودن رفتارش را نیز به او بگویند. همچنین لازم است جزییات کار خوب را برای کودک توصیف کنند تا او مواردی را که باعث رفتار خوبش شده است، بشناسد؛ مثلا زمانی که کودک به بزرگ‌ترها سلام می‌کند باید به موقع، باادب و بلند سلام کردن را به عنوان اجزای کار خوب او تشریح و تشویق کنند.

 

به گفته وی اگر رفتارهای کودک را با ذکر جزییات برایش بازگو کنید بتدریج متوجه می‌شود در صورت رعایت چه اصولی برخوردش مناسب یا نامناسب است. اگر پدر و مادر رفتارهای خوب و بد کودک را به او گوشزد نکنند، بچه هم متوجه نمی‌شود چه رفتاری درست است و کدام یک نادرست.

 

در این شرایط رفتار خوب از نظر کودک کاری می‌شود که او را به نتیجه دلخواه برساند بنابراین اگر هنگامی که کودک رفتاری مناسب دارد، کسی او را تشویق نکند و در مقابل با رفتار نادرستش به نتیجه مطلوب برسد، رفتارهای نامناسب او افزایش می‌یابد و سلامت روحی او تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

 

دکتر شیرازی با تاکید بر این‌که برای تقویت رفتارهای خوب باید نسبت به آنها واکنش نشان دهیم، می‌گوید: این واکنش می‌تواند کلامی یا غیرکلامی باشد مانند لبخندی محبت‌آمیز، نوازش، آفرین گفتن و... همچنین ممکن است با پاداش دادن کودک را تشویق کنید؛ به عنوان مثال خریدن هدیه یا فراهم کردن موقعیت مورد علاقه کودک پاداشی برای رفتار خوب اوست.

 

وی با اشاره به این‌که لازم نیست کودک رفتار خاص و فوق‌العاده‌ای انجام دهد تا مورد تشویق قرار گیرد، می‌گوید: برای کوچک‌‌ترین کار خوب کودک باید او را تشویق کنید. به این ترتیب کودک هم بیشتر به این نوع کارها علاقه نشان می‌دهد و دوست دارد آنها را تجربه کند.

 

به گفته دکتر شیرازی، زمانی که کودک کار خوبی انجام می‌دهد باید بلافاصله مورد تشویق قرار گیرد بنابراین لازم نیست تشویق کودک همیشه با پاداش دادن همراه باشد، بلکه تشویق‌های ساده کلامی و غیرکلامی که بلافاصله انجام می‌شود، نسبت به تشویق‌های بزرگ‌تری که ساعت‌ها بعد صورت می‌گیرد، تاثیر بیشتری دارد.

 

جریمه کردن اصول خاصی دارد

 

متاسفانه اغلب پدر و مادرها به قدری درگیر کارهای روزانه خود هستند که فراموش می‌کنند کودک به تشویق نیاز دارد، اما به محض این‌که کوچک‌ترین کار نادرستی می‌بینند، سریع واکنش نشان می‌دهند.

 

دکتر شیرازی با بیان این‌که تشویق‌ها باید حداقل پنج برابر جریمه‌ها باشد، توضیح می‌دهد: زمانی که مراقبان فقط به کارهای نامناسب کودک واکنش نشان می‌دهند او یاد می‌گیرد برای جلب توجه و تاثیرگذاری بیشتر، رفتارهای نادرست انجام دهد که این موضوع سلامت آینده او را با خطر مواجه می‌کند.

 

وی با اشاره به این که جریمه فقط باید برای کارهایی باشد که درباره نحوه صحیح آن از قبل با کودک صحبت کرده‌ایم، می‌گوید: جریمه برای کارهای غیرارادی بی‌معناست؛ به عنوان مثال شب‌ادراری یا توانمندی تحصیلی پایین مشکلاتی غیرارادی است که کودک به دلیل آنها نباید تنبیه شود.

 

به گفته دکتر شیرازی نباید انتظار داشته باشید کودک خود به خود متوجه اشتباه‌ کارش شود، مگر زمانی که از قبل در مورد آن برایش توضیح داده باشید.

 

در ضمن، جریمه هم مانند تشویق باید بلافاصله انجام گیرد تا اثربخشی بیشتری داشته باشد؛ همچنین بهتر است جریمه نیز پیامد طبیعی کار اشتباه او باشد.

 

دکتر شیرازی با تاکید بر این‌که جریمه هیچ وقت به معنی تنبیه بدنی نیست، خاطرنشان می‌کند: تنبیه بدنی به کودک نشان می‌دهد هر کس زور بازوی بیشتری دارد، برنده است و چنین باوری سلامت فرد و جامعه را دچار بحران می‌کند. همچنین نباید فراموش کنیم تنبیه بدنی سبب بروز ترس، اضطراب، احساس تحقیر و ناراحتی کودک می‌شود که هر یک می‌تواند مشکلات بی‌شماری برای کودک به دنبال داشته باشد.

 

وی می‌افزاید: جریمه هم می‌تواند تذکری کلامی یا غیرکلامی باشد یا محروم کردن کودک از انجام کار یا داشتن امکاناتی که دوست دارد. علاوه بر این، جریمه باید جبران کار اشتباه هم باشد؛ مثلا اگر کودک به‌رغم تذکر شما در خانه توپ بازی کرده و ظرفی را شکسته است، علاوه بر جمع کردن شیشه‌ها، باید پول ظرف را نیز بتدریج از پول خودش بدهد.

 

دکتر شیرازی می‌گوید: جریمه به هیچ وجه نباید دائمی و طولانی‌مدت باشد. چون بیان عبارت «هیچ وقت» در اصل غیرقابل اجراست و با این کار اعتبار خود را نیز مورد سوال قرار می‌دهید. پس جریمه باید موقت باشد تا کودک فرصت جبرانش را داشته باشد. در ضمن یادمان باشد معذرت‌خواهی کلامی خوب است، اما کافی نیست.

 

این پزشک متخصص با اشاره به این‌ که رابطه والدین و کودک نباید فقط به تذکر دادن و جریمه کردن محدود شود، می‌گوید: برای این‌که اصول تربیتی را به کودک بیاموزیم، باید رابطه‌ای خوب با او داشته باشیم و تشویق کردن نیز در ایجاد چنین رابطه‌ای موثر است.